आरोह अवरोह-१४

               हाम्रो नाता श्रीमान्-श्रीमती भन्दा पनि प्रेमी-प्रेमिका जस्तो भयोे।प्रगाढ सम्बन्ध र अटल प्रेम देखेर गाउँघरमा मान्छेहरु कोहीले प्रशंसा गर्थे।कोहीले आलोचना।कोही भने ईर्ष्या र डाहाले जल्थे।अन्तमा आफैं भस्म हुन्थे।
"कसैको नभएको माया रहेछ उनीहरूको।"
"ओमुले मनोजको पाइन्टको धूलो समेत टक्टकाइदिन्छे रे।"
"विद्यालय जाँदा छुट्टिने बेलामा चुम्मा गरेर छुट्छन् रे।"
चाहिने-नचाहिने वाहियात हल्लाहरु फिंजिदै अन्ततः मेरै कानसम्म आइपुगे।कुनै हल्ला सत्य थिए।कुनै सरासर झूट।निराधार हल्ला मात्र।
"बिहे भैसकेको बुहारीलाई पनि विद्यालयमा पढ्न पठाउने हो र?घरको काम पो गर्न लाउनुपर्छ त।"
"माइतीघरमा धेरै पठाउनु हुन्न।"
"बालबच्चा जन्माएर खेतीपाती गरेर बस्नुपर्छ।"
"केटीमान्छे जतिसुकै पढेलेखे पनि कुटो-कोदालो र चुलो-चौका गर्नैपर्छ।पढेर के काम?"
"बिहे गरेको एकसाल पूरा हुँदा पनि बच्चा पाएकी छैन,बाँझी छे क्यारे!"
समाजमा यस्ता तत्वहरु पनि निस्के जसले नाजायज कुराहरु सासू-ससुरालाई लाएर भड्काउने ,उचाल्ने र पछार्ने काम गरे।भन्नेहरुले नानाथरी भनेपनि मुख टाल्न सकिएन।हाम्रो सामाजिक संस्कार र पद्धति नै यस्तै छ।कुनै पनि बुहारीले माइत नगएर सधैं घरमै चुलो-चौका गरेर बसोस् भन्ने चाहना हुन्छ सबैको।सासू-ससुराको चाहना घरमा बसेर काम गरोस्।बाबा-आमाको चाहना रीत पुर्याएर,बाजागाजा बजाएर बिहे नगरेसम्म छोरीलाई पराईघरमा नपठाउने।काम गर्न नलाउने।दुई ठूल्ठूला ढुंगहरुको बीचमा च्यापिएको तरुल जस्तै भएँ।साँढेको जुधाई-बाछाको मिच्याई भने झैं।दुई भिन्नभिन्नै चाहनाहरुको लडाइँ हुँदा चपेटामा परें।सायद सासू-ससुरा र बाबा-आमाको म प्रति धेरै माया भएर पो हो कि।माइतीघर गए घरबाट तुरुन्तै बोलाउने।घर गए माइतीघरबाट तुरुन्तै बोलाउने।यता आए उता रिसाउने।उता गए यता रिसाउने।यता र उता दौडिंदा दौडिंदै थाकेर लखतरान भएँ।
"सायद म काम गर्नकै खातिर जन्मेकी रहिछु क्यारे।जसले पनि कामै मात्र गराउन खोज्छन्।मेशीन हुँ र कामै मात्र गर्ने ?मांसपेशी र अस्थिपञ्जरले बनेको शरीरलाई विश्रामको जरुरत छैन?के मान्छेको ज्यान भन्दा काम ठूलो हो?गधा झैं दिनरात खट्दा पनि मनमा अलिकति दया-माया किन नपलाउँदैन?के तिमीहरूको दिमागमा मानवीय संवेदना छैन?बरु मेरा हातखुट्टाहरु काटेर भाग लाएर लैजाऊ।"

मस्तिष्क यस्तै कुराहरुले ब्यस्त हुन्थ्यो।

            प्रेमविवाहलाई समाजले पनि स्वीकारे।तर घरका बाबा-आमाहरु पुनः रीत बिहे गरिदिने पक्षमा हुनुहुन्थ्यो।एकदिन माइतीघरमा आमालाई सम्झाउने कोसिस गरें।
"आमा!बिहे त भैसक्यो।दुनियाँको नजरमा हाम्रो प्रेमविवाह भनेर ऐना जस्तै छर्लङ्ग छ।कसैको सामू छिपेको छैन।फेरि यो रीत,बाजागाजा र बिहे केका लागि?सबै देखावटी हैनन् र?रीत पुर्याउँदैमा हाम्रो कहानी परिवर्तन हुन्छ र?मनोजले ओमुलाई भगाएर लगेको थिएन भनेर कसैले भन्न सक्ला?पासाङ दाज्युभाइले संघातिक हमला गरेका थिएनन् भनेर तपाईं भन्न सक्नुहुन्छ?"

पुनर्विवाहको विपक्षमा उभिंदै आफ्नो तर्क पेश गरें।
"हो छोरी, तिम्रो कुरा पनि सही नै हो।तर भोलि तिमीहरुको लाला-बाला होलान्।तिमीहरू आमा-बाबा बन्लाउ।तर बिहे बिना जन्मेका बालबच्चालाई समाजले हेयको दृष्टिले हेर्नेछन्।हामी सबैको नजरमा गिर्छौं।सामाजिक मूल्य र मान्यता विपरित हुनेछ।असक्षम र नालायक ठहरिनेछौं।हामी पनि समाजकै एक अंग हौं।समाजकै ईच्छा अनुरुप अंगहरु चल्छन्।त्यसैले तिमीहरूले बिहे गर्नैपर्छ।"
आमाको भनाइमा पनि केही सत्यता थिए।
"लाखौंको रकम खर्चेर फेरि बिहे गरेर के फाइदा?के औचित्य?उसै त घर भत्केदेखिको पुरानो ऋण यथावत छँदैछ।ऋणमाथि ऋण थपेर तपाईंहरुलाई थप कष्ट दिन सक्दिन।जन्माएर,हुर्काएर र पढाएर यतिको सक्षम बनाउनुभयो।यही काफी छ।भने जस्तो बिहे गर्न सजिलो कहाँ छ र?बेकारमा टाउको दुखाउने काम नगरौं।"
"हैन,हाम्रो एउटै मात्र छोरीलाई जसरी पनि बिहे गराइदिन सक्छौं।ऋण लागेपनि लागोस्।तर दिन चाहिं नलागोस्।हामी डराउँदैनौं।"

बाबाले अड्डी कस्दै आफ्नो बिचार ब्यक्त गर्नुभयो।

"मैले त बाबा-आमाहरुको हितकै लागि भन्दैछु।तपाईंहरु ऋणको दलदलमा फसेको देख्न सक्तिन।अझै केही बितेको छैन,राम्ररी सोच्नुस्।हतारमा निर्णय नलिनुस्।यो भन्दा अरु म केही भन्ने पक्षमा छैन।"
"अहिले तिमी चुप लागेर बस।हामी सम्धी-सम्धिनीहरु भेटेर छलफल गर्छौं।अनि अन्तिम निर्णयमा पुगौंला।"-आमाले भन्नुभयो।

               भोलिपल्ट हामी घरमा फर्क्यौं। मनोजको बाबा-आमासंग सरसल्लाह र छलफल गर्यौं।
"आमा!हामी आफ्नो ईच्छाले बिहे गरेको पनि ६/७ महिना भैसक्यो।फेरि पैसा खर्च गरेर किन बिहे गर्ने?फेरि बिहे नगरेपनि के फरक पर्छ र?"
मनोजले कुरा शुरु गर्यो।
"तिमीहरुलाई फरक नपरे पनि हामीलाई पर्छ नि।हाम्रो त कान्छो छोरा हो।बाजा बजाएरै बिहे गर्ने हो।"
आमाले अडान लिनुभयो।
"गाउँमा सबैलाई सबैको बारेमा थाहै छ त।फेरि कसलाई देखाउनु छ र?अरु घोडा चढ्छन् भन्दैमा आफू धूरी चढेर त भएन नि।अरुको देखासिकीले आफैं खाल्डोमा परिन्छ।ऋण काढेर बिहे गर्नुको कुनै औचित्य छैन।कुनै मज्जा छैन।सकेसम्म ऋणदेखि टाढा हुनुनै बेश।"

मनोजले आफ्नी आमालाई सक्दो सम्झायो।
"पासाङकी आमाले मलाई के भनिन्, थाहा छ?'तिमीहरूले आफ्नो छोराछोरीको बिहे बाजागाजा बजाएर धुमधामका साथ गर्न कदापि सक्दैनौ।यदि औकात भए गरेर देखा।छ हिम्मत?रे"
"अनि तपाईंले के भन्नुभयो त?"
"तिमी आँखा च्याती-च्याती हेर।हामी भनेर हैन गरेर देखाउँछौ।यस्तै भनिदिएँ।शत्रुलाई देखाउन पनि तिमीहरूले बिहे गर्नैपर्छ।समाजमा इज्जतको पनि सवाल छ।वैरीको मुख टाल्न पनि हामी पछि हट्नुहुन्न।"
"अरुले जे भनेपनि हामी आफ्नै हिसाबले चल्नुपर्छ।अरुले के भन्छन् भन्नुभन्दा पनि हामीलाई कसरी घर-व्यवहार चलाउन सजिलो हुन्छ,त्यसरी चल्नुपर्छ।भन्नेलाई भन्न दिनुस्।"
"हो आमा।मनोजको कुरा पनि बेठिक हैन।पहिलेदेखि ऋणले थिचिएका छौं हामी।"
"हैन,हैन।पासाङकी आमाको रिसले पनि म तिमीहरुको बिहे गरिदिन तयार छु।ऋणको बारेमा कुनै चिन्ता लिनु पर्दैन।तिमीहरूले तिर्नुपर्दैन ऋण।हामी आफ्नै बल-बुतोले तिर्छौं।यही मेरो अन्तिम निर्णय हो।"
यति भनेर आमा घरबाट काममा निस्किनुभयो।

               हामीले बाबा-आमालाई खुबै सम्झायौं, बुझायौं।उहाँहरुले हाम्रो कुरा सुनिदिनुभएन।खाइदिनुभएन।बुझिदिनुभएन।सम्पूर्ण प्रयासहरु बिफल भए।दुबै परिवारको बैठकले हाम्रो बिहे गरिदिने निर्णय गरे।मनोज र म अल्पमतमा पर्यौं।आखिर हाम्रो केही सीप चलेन।हाम्रो बाजा बजाएर बिहे हुने भयो।बिहे हुनु खासै नकारात्मक बिषय पनि थिएन।तर हाम्रो घरको आर्थिक स्थिति निकै दयनीय र नाजुक भएकोले बाबा-आमाले आफू पस्ने खाल्डो आफैं खन्दै हुनुहुन्थ्यो।मनोज एकजनाको तलबको भरमा हामी दुवैको पढाइ चलेको थियो।घरको भार थेग्न सक्ने अवस्था थिएनौं।आखिरमा ऋण काढेरै भएपनि हाम्रो धुमधाम बिहेको तयारी भयो।बिहेको बिषयले हामी आफैं आश्चर्यचकित हुँदै थियौं।म बल्लतल्ल दस कक्षामा पढ्न थालेकी थिएँ।विद्यालयमा पनि हाम्रै बिहेको चर्चाले माहोल तात्तिन थाल्यो।भागीविवाह गरेका सहपाठीहरु पनि पढाईमै फर्किसकेका थिए।तर उनीहरूको बिहे सकिसकेको थियो।फेरि हुने कुरा थिएन।त्यसैले बिहेलाई लिएर ख्याल-ठट्टा पनि गरे कतिपयले।
"आम्मै,ओमु तिम्रो बिहे फेरि?"-वीरे।
"भागेर गरेको बिहेमा के कमी थियो र?"-जाङ्मु।
"बिहे पनि कतिपल्ट गर्छौ तिमीहरु?"-डोमा।
"बाजागाजा बजाएपछि अर्कै मजा हुन्छ होला नि!"-नारायण।
"अनि सुहागरात मनाउन चाहिँ कहाँ जान्छौ त?"-काले।
"फेरि घुम्टो उठाएर नजर जुधाउँछ होला मनोजले?"-आइते।
"भाग्यमानी रहेछौ तिमीहरू।फेरि बिहे गर्न पाउने भयौ।"-वीरे।
कक्षामा उपस्थित छात्र-छात्राहरु सबै थरी-थरीका लय निकालेर हाँसे।हल्ला र हाँसोले कोठा गुञ्जियो।यता-उता हिंडिरहेका शिक्षक-शिक्षिकाहरु टक्क अडिएर झ्याल-ढोकाबाट हेर्न थाले।मानौं त्यहाँ कुनै ठूलै कार्यक्रम हुँदै थियो।
"हाम्रो इच्छाले हो त?बाउ-आमाले गरिदिने भनेपछि के गर्ने त?"
लाज/शरमले नजर झुकिसकेको भएपनि लाज पचाउँदै जवाफ दिएँ।
"फेरि जग्गे सात फन्का घुमेर अग्नीलाई साक्षी राखेर कसम खाने भयौ हैन?"-लक्ष्मीले सोधी।
"हाम्रो शेर्पाको त्यस्तो चलन छैन।"-जाङ्मुले जवाफ फर्काइन्।मैले केही भन्नै परेन।

               गणित शिक्षकले पढाउन थाल्नुभयो।ध्यान पढाइमा भन्दा सहपाठीहरुको जिस्क्याइमा गयो।
"हा हा हा हा ••••••••••••••••••••••।"
अनायास एक्लै हाँस्न पुगेछु।
"हा हा हा हा हा हा हा हा हा•••••••••••••"
कक्षाका सबैजना गललल हाँसे।
"ही ही ही ही ••••के भयो?"-शिक्षकले पनि हाँस्दै सोध्नुभयो।
केहीबेर कक्षाकोठामा सन्नाटा छायो।मानौं त्यहाँ कोही छैनन्।

               हुँदाहुँदै बिहेको दिन आयो।बिहेको दिन भन्दा पनि बाजागाजा सहितको बिहेको दिन।खासमा शेर्पा जातिको परम्परा र संस्कृति अनुसार बाजागाजा बजाउने चलन नभई लामाले पण्डितको काम गर्ने गर्छन्।एकजनाले झ्याम्टो बजाउने।अर्कोले एक हातले चौरीको पूच्छर हल्लाएर अर्को हातले तरवार खेलाउँदै नाच्ने।अर्कोले तोपको आकारमा हुने एकप्रकारको भरुवा बन्दुक ठाउँ-ठाउँमा पड्काउँदै हिंड्ने।यस्तै चलन भएतापनि अतिरिक्त मनोरञ्जनको लागि नौमति या पञ्चेबाजा बजाउने चलन पनि भित्रिएपछि सोही अनुरुप प्रबन्ध मिलाइएको थियो।बेहुला र जन्तीहरुको लागि बाहिर पाल टाँगेर ठाउँ बनाइएको थियो।

                जन्ती मनोजको घरबाट हिंडिसकेका थिए।तर संकटकालको कारण बन्दुक पड्काउन प्रतिबन्धित भएकोले झ्याम्टा र अन्य बाजागाजाको आवाज मात्र सुनिन्थे।म पनि बेहुली हुन थालेकी थिएँ।कपडा लगाइदिने र सजाउने काम संगीहरुले नै गरे।त्यतिबेला मलाई चामत्कारिक अनुभूति भयो।मानौं म एउटी राजकुमारी हुँ।मेरो हेरचाहको लागि चार -पाँच जना सुसारेहरु वरिपरि छन्।मलाई खुशी पारेर इनाम जित्न उनीहरु तँछाड-मछाड गरिरहेका छन्।

                 हेर्दाहेर्दै जन्ती बेहुला लिएर आइसकेका थिए।जन्ती आएको केहीक्षण पश्चात् ढोकाबाट पुर्लुक्क चिहाएँ।बेहुला जातिय पोशाकमा ठाँटिएको थियो।बख्खु र टोपी हेर्दा ठ्याक्कै पृथ्वीनारायण शाहको जस्तो।मनमनै हाँस उठ्यो।सम्हाल्न नसक्ने ठानेर अपर्झट ढोकाबाट भित्रै फर्कें।रात परिसकेकोले खानपिनको कार्यक्रम सकिए लगतै मेरो ढोगभेटको कार्यक्रम शुरु भयो।आफूभन्दा ठूला आफन्त र इष्टमित्रलाई रक्सी,जाँड र चिया पिलाउँदै ढोग्नुपर्थ्यो।सो गरे बापत उहाँहरुले केही दक्षिणा थमाउनु हुन्थ्यो।त्यहीँ प्रकृया पूरा रात चल्नेवाला थियो।दक्षिणाले थैली भरिंदै गयोे।

               करीब-करीब मध्यरात भएको थियो होला।बेहुला पहिरन परिवर्तन गरेर अघि-पछिको झैं सामान्य पोशाकमा झ्यालबाट चिहाउँदै थियो।मलाई देखेर मुसुक्क हाँस्यो।मैले पनि हाँसेरै उसको हाँसोको पैंचो तिरें।म फेरि उसको प्रेममा नौलो तरीकाले फसें।बिहेको परम्परा र चलनानुसार बेहुलाले आफ्नो बिहेको पहिरन परिवर्तन गर्न र माइतीघर भित्रको बेहुलीलाई नजर लाउन पाईन्नथ्यो।नियम तोडेर ऊ गायब भैसकेको थियो।

"ओमु दिदी!ओमु दिदी!"
हस्याँङ-फस्याँङ गर्दै भीडलाई छिचोल्दै एकजना बहिनी मतिरै हेर्दै आउन थालिन्।मानौं बाहिर कुनै संकट आइलागेको छ।अथवा भयानक दुर्घटना घटेको छ।
"के भयो बहिनी?"-आँतिंदै सोधेँ।
"भिनाजु त नाच्दै हुनुहुन्छ।"-बहिनीले आश्चर्यचकित हुँदै भनिन्।
"भिनाजु नाचेर के भयो त?बिहेमा सबै नाच्न,गाउन र रमाइलो गर्न त आएका हुन् नि।के अनौंठो भयो र?"
"हैन दिदी,मनोज भिनाजु के त!"
उनको कुराले स्तब्ध भएँ।
"नाचोस्,नाच्नेलाई कसले रोक्न सक्छ र?"
उनलाई यत्तिनै जवाफ दिएँ।तर मनमा अर्कै कुराले तहल्का मच्चायो।
"अरे,कस्तो मान्छे होला आफ्नै बिहेमा नाच्ने?त्यो पनि बेहुलाको पहिरन फेरेर!कहिल्यै नाच्न पाएको थिएन कि क्या हो यो मान्छेले।अरुबेला नाच्न भनेपछि नाक खुम्च्याएर टाढा-टाढा भाग्ने मान्छेलाई आज कसरी आफ्नो बिहेमा नाच्ने रहर जागेछ?"
मनमनै मनोवाद गरें।
ती बहिनीको कुरामाथि मलाई विश्वास लागिरहेको थिएन।तैपनि उनले भनेपछि मन खुलदुल-चुलबुल-तुलबुुल भैरह्यो।ट्वालेट जाने निहुँमा संगी लिएर बाहिर निस्कें।नभन्दै मादलको तालमा ऊ

कम्मर मर्काउँदै थियोे।आफ्नै बिहेमा नाच्ने ब्यक्ति मैले पहिलोपटक देखें।त्यो पनि मेरै बेहुला।उसले मतिरै नजर लायो।नदेखे झैं गरेर अगि बढें।

               हामी ट्वाइलेटबाट फर्किंदा ऊ यथास्थानमा फर्किसकेछ।बूढापाकाहरुले बिरहका गीत गाउँदै थिए।सो गीतमा चेलीको भाग्य,जन्मघर छोडेर कर्मघर जानैपर्ने बाध्यता र माइतीले मन नदुखाएर त्यसलाई सहर्ष रुपमा स्वीकार्नु पर्ने जस्ता मार्मिक बिषयलाई समेटिएको हुँदा आँखा त्यसै-त्यसै रसाए।अश्रुधारा बग्न थाल्यो।बेहुलीको पीडा र हालतको मध्यनजर गर्दै उनीहरूले सम्झाउने-बुझाउने खालका गहिरो भावयुक्त गीत गाउँदा झन विह्वल भएँ।भक्कानो फुटाएर रुन थालें।हालत देख्न नसकेर वरिपरिका माइतीहरुको आँखा पनि उस्तै रसाए।एकैछिन यस्तो लाग्यो-सबैजना रुने पर्ममा आएका छन्।रक्सी,जाँड र चिया दिंदै ढोगभेट गर्दै गएँ।उहाँहरुले दोसल्ला ओढाएर आफ्नो इच्छानुसार केही दक्षिणा रकम हातमा थमाइदिनुभयो।

                ताराहरु शहिद भएसंगै ढोगभेट कार्यक्रम लगभग समाप्त भयो।एक निद्रा सुत्न गएँ।उठ्ने बेलासम्ममा खानपिनको कार्यक्रम सकिसकेको थियोे।केही संगीहरुले मलाई खाना खान कर गरे।तर मैले छुनसम्म पनि छोईन।लामाले मन्त्र पढ्न थाले।बिहेको संस्कार शुरु भयो।बेहुला-बेहुलीको शीरमा घिउ दलेर दुवैको शीर जुधाइदिए।एकले अर्कोलाई जिन्दगीभरी नछोडी साथ दिने कसम खुवाए।यति भैसकेपछि विधिवत रूपमा पति-पत्नी भयौं।

                  बिहेको संस्कार सकिएपनि माइतीले बिदा गर्न मानेनन्।बाबा-आमाले सजिलैसँग बिदा देओस् पनि कसरी?आफ्नो छोरी सदाको लागि पराईघर जाँदैथिईन्।आमा छाती पिटी-पिटी रुनुभयो।बाबाको पनि अश्रुखोला बग्दै थियो।जसलाई पीर परेको थिएन,उसले देख्दा पानी थियोे आँखामा।पीर सहनेलाई मात्र थाहा थियो।त्यो पानीसंगै पीडा बगेको थियो।हालत देखेर डाँको छोडेर रुन थालें।मुखबाट प्रष्ट शब्दोच्चारण समेत हुनसकेन।आमाको हालत पनि दुरुस्तै।
"ओमु दिदी,ओमु दिदी!"
मसिनो स्वरमा रोयो सानो भाइ।
दाइ भने समझदार भएकोले आँशु मात्र झार्नुभो।तर पीडा भने कम थिएन।
"मनले खाएर गयो।मनले खाएर लग्यो।अब के रुनुपर्यो?केको नाटक देखाउनुपर्यो?"
पासाङको लमीले व्यंग्य प्रहार गर्दै भनिन्।
"पासाङलाई माग्न आउँदा किन मानेकी थिईनस्?के-के न होला/पाउँला भनेर मनोजसित भागेकी हैन?अब थाहा पाईस् गरिबीको पीडा?धनी पासाङसंग बिहे गर्न नमानेपछि यस्तै हाल हुन्छ।ठिक्क परिस्!खुचिङ!"
लमीको मुहारको भावले यस्तै भन्दै थियो।उनको सोचाइ शतप्रतिशत गलत थियो।अझैपनि उनी भ्रममै थिईन्।मेरो आँशु मनोजसंग जानुपरेको आँशु कुनैपनि हालतमा थिएन।बरु मेरो आँसु बाबा-आमा/दाजुभाइबाट बिछोडिनु परेको आँशु थियो।
"तेरो पासाङ र धनसम्पति भाडमा जाओस्।मैले जे गरें,एकदम सही गरें।"
उनको मुखमा हेरेर मनमनै यतिमात्र भनें।मुख खोल्न नैतिकता र चरित्रले दिएन।

                बिदाइको पल आइसकेको थियो।अन्ततःम माइतबाट बिछोडिएँ।मनोजले मलाई झ्याईं पारेर लैजाँदै थियो।दुष्मनको मुखमा कहिल्यै नखुल्ने गरी बुजो लागिसकेको थियो।हाम्रो पक्षमा उभिएको समयले उनीहरुको थुतुनामा भोटे-ताल्चा लाइसकेको थियो।भव्य-सभ्य रुपमा भएको हाम्रो बिहेको दृश्य आँखा च्याती-च्याती हेरे शत्रुले।भनेर नभई हामीले गरेर देखायौं।दुष्मनको हार,हाम्रो जीत भयो।माइतबाट बिछोडिंदा जति दु:ख लाग्यो,उत्तिकै खुशी मनोजसित बिहे हुँदा भएँ।

                 अगिपछि जन्ती,बीचमा मनोज र म।लामा र बाजागाजाको टोली एकसाथ हिड्दा विजयोत्सव मनाएको भान भयो।तत्क्षण हामी अति गौरवाम्वित भयौं।आल्हादित भयौं।हाम्रो सवारी बडामहाराजा र बडामहारानीको झैं हुँदै थियो।उत्तिनैखेर अचानक मेरा नजर सर्बखासा गाउँमा पुगे।त्यहाँका मान्छेहरु बिहेमा जानका लागि उज्यालोमै कुखुरा लखेटी-लखेटी जबर्जस्ती छोप्ने यत्न गरिरहेका थिए।त्यो दृश्य यति रोमाञ्चक लाग्यो कि आफूलाई सम्हाल्नै नसकेर खित्का छोडेर हाँस्न पुगेछु।

"हिहिहिहिहिहिहि"
"के भयो ओमु?किन हाँसेकी?आफ्नो बिहेको दिन हाँस्नुहुन्न।"
मेरी संगीले सम्झाउँदै भनिन्।उनको कुराले पीडित भएँ।बिहेको दिन नारीले रुनैपर्ने बाध्यता।अझ भनौं-नियम जस्तै।हुन त एउटी नारीको असल गुण आफ्नो बिहेको दिन आँसु झार्न सक्नु पनि हो।आँशु झार्न नसक्नु अशुभको संकेत हो रे।सायद मेरी संगीको भनाइको आशय पनि त्यही थियो।मैले उनलाई ईशाराले कुखुरा छोप्ने गाउँतिर देखाएँ।उनले बुझिन् या बुझिनन्,केही मेसो पाईन।

               झिस्मिसे साँझ।मधुरो क्षितिज।रीतिरिवाजानुसार घरलाई जन्तीसहित तीन फन्को मारेपछि बुहारीको रुपमा घरमा भित्रिएँ।
"आऊ बुहारी हाम्रो घरमा।"
सासू-आमाले हातमा समाएर भित्रतिर लैजाँदै भन्नुभयो।निद्रा र रोदनले थकित शरीर लिएर खानपिनको कार्यक्रम पश्चात् झ्याप्पै सुतिहालें।अरु मनोरञ्जनात्मक कार्यक्रम तर्फ लागें।
  
                   आखिर ऋण काढेर भएपनि हाम्रो विवाह भव्य-सभ्य ढंगले सम्पन्न भयो।तर पुरानो ऋणमाथि नयाँ ऋणको चाङ थपिन पुग्यो।बाबा-आमालाई उठ्नै नसकिने गरी ऋणको भारीले थिच्यो।सयकडा तीनको ब्याजदरले ऋण दिन दुगुणा,रात चौगुणाले वृद्धि हुँदै गयो।उम्कनै नसकिने गरी ऋणकै जालोले चारैतिरबाट बेर्यो।लिइएको ऋणको ब्याज तिर्न पनि फेरि ब्याजमै अन्त ऋण लिनुभयो।साँवाको ब्याज,ब्याजको स्याज हुँदै सजिलै तिर्न सकिने कुनै सम्भावना थिएन।कुनै आयस्रोत थिएन।

             ओरालो लागेको मृगलाई बाछोले पनि खेद्ने रहेछ।एकदिन म माइतको आफन्तको घरमा गएकी थिएँ।संघारमा पाइला मात्र के टेकेकी थिएँ,कानमा सर्लक्कै अपमानजनक शब्द पर्यो।
"नाथे बाजागाजा बजाएर छोरीको बेहे गरेर के फुर्ति लाउनु?ऋणले उठ्न दिएको हैन।त्यहीँ माथि आमा छोरीको स्वाङ हेर न।खुब मीठो खानुपर्ने।राम्रो लाउनुपर्ने।चाला हेर्दा त करोडपतिकै जस्तो देखिन्छ।हामी जति धनी भएपनि त्यसरी हिंडेका छैनौं त।छोरीको कानमा सुन झुन्ड्याइदिएर के फुर्ति लाउनु?आमा-बाबाले सुखको सास फेर्न सकेका हैनन्।अझ बेला-बेलामा खसीको मासु खानुपर्ने।स्वाङ पनि अचम्मको हुने रहेछ मान्छेको।

एकजना आइमाइले भन्दै थिए।
"हो त नि,त्यही माथि छोरीलाई स्कुल पढाउनुपर्ने।हामीले छोरीलाई नपढाए पनि ठिकै छ,चलेकै छ त।पढेर के-के न गर्ने जस्तो।हेर न!ओमुकी आमा चाहिँ घर बस्दा पनि नयाँ-नयाँ बख्खु लाएर बस्छे।साँच्चिकै धनीमानीकै पारा गर्छन्।त्यत्रो ऋण कहिले कसरी तिर्ने होला?घरबार बेचेर पनि तिर्न पुग्दैन त्यत्रो ऋण।"

अर्की आइमाईले भनिन्।
"ए साँच्ची उनीहरुकोमा एउटा लैनो भैंसी छ नि।दूध पनि टनक्कै दिने रहेछ।बेच्छन् कि,सोध्नुपर्ला।"
"बेच्लान् नि।नत्र कसरी तिर्छन् त?अहिले लैनो भैसीको दाम तीस हजार जति होला।खै कतिमा दिने हुन्?"
"दस-पन्ध्र हजारमा त देलान् नि।आपत परेको बेला।"
"बढीमा पन्ध्र जति थमाए दिइहाल्छन्।"
"काकी!को हुनुहुन्छ घरमा?"
म यसरी प्रवेश गरें।मानौं मेरो आगमन पन्ध्र मिनेट पहिले भएकै थिएन।
मेरो आगमनले उनीहरु अलि विलखबन्दमा परे झैं देखिन्थे।एक-अर्काका मुख हेराहेर गरे।तर मैले नव-आगन्तुक बनेर उनीहरूको असहज परिस्थितिलाई सहज बनाइदिएँ।उनीहरू गफको विषय परिवर्तन गरेर मेलापातको कुरा गर्न थाले।समाजमा त्यस्ता ढोंगी र अभिनय गर्ने खुङ्खार कलाकार पनि देखें।

                सामाजिक रीतिरिवाजानुसार बिहे गरेपनि मनोज र म भने पहिलेको भन्दा फरक भएनौं।बद्लिएका थिएनौं।कुन छोरीलाई आफ्नो माइतीघर प्यारो नहोला र!हो,मलाई पनि अवश्य थियो।आफ्नो माइतलाई चटक्कै छोड्न सक्ने थिईन।ऊ म बिना बस्न सक्ने थिएन।त्यसैले संगै कहिले माइत र कहिले घर बस्न थाल्यौं।समाजको काम कुरा काट्नु हो र काट्थे।उसलाई घरज्वाइँको संज्ञा पनि दिए त्यही समाजले।एकदिन हामी माइतमा नभई घरमा गफगाफ गर्दै थियौं।
"मनोज!तिमी किन ढुक्क हप्ता दिनसम्म ससुरालमा बस्छौ?लाज लाग्दैन तिमीलाई?समाजले छि-छि समेत भनिसक्यो।घरज्वाईं जस्तो भएर बस्ने हैन।"
सासु-आमाले भन्नुभयो।
"को बसेको छ र घरज्वाईं जस्तो?दुईचार दिन ससुराल बस्दा घरज्वाईं हुन्छ र?जसले जेसुकै भनोस् मलाई मतलब छैन।"
मनोजले भन्यो।
"बिहे भएको पनि डेढ साल भैसक्यो।खै अहिलेसम्म सुनसान छ।हामीलाई नाति-नातिनी चाहियो।"
बिषय-बस्तुलाई मोड्दै आमाले भन्नुभयो।
"के को हतार?हामी पनि त सानै छौं।बच्चामै बच्चा पाएर के फाइदा?"
"बल्ल त म दशमा पढ्दैछु।पहिले मेरो पढाइ अलि माथि पुगोस् अनि हेरौंला।"
मेरो जवाफ थियो।

              चारतिरको दबाब,तनाव र समस्याहरुलाई झेल्दै,चुनौती दिंदै यात्रारुपी जिन्दगीका पाइलाहरुलाई निरन्तर अग्रगामी पथमा बढाउँदै गएँ।सोही क्रममा एसएलसी दोस्रो श्रेणीमा उतीर्ण भएँ।फलामे ढोका भनिने परिक्षामा पास हुनुमा मनोजको पनि उत्तिकै मिहिनेत र योगदान थियो।सुत्नै नदिएर पढायो।पढ्न लगायो।प्रोत्साहित गर्यो।उर्जा प्रदान गर्यो।अनेक कोणबाट सहमति जनायो।परिणामस्वरूप अनेक बाधा-अड्चनका बाबजुद पनि सफलता हासिल गरें।उतीर्ण हुन्छु भनेर सायद कसैले पत्याएका थिएनन्।ओमुले एसएलसी उतीर्ण गर्न सक्तिनन् भन्नेहरूको मानसिकतामा गतिलो झापट लागिसकेको थियो।कसै-कसैले त परिक्षामा जान्ने साथीसंग परेर सार्न भ्याएकोले उतीर्ण भएकी भनेर गिराउन/होच्याउन समेत पछि परेनन्।जसले जे भनेपनि सफलताको शिखरमा पाइला टेकिसकेकी थिएँ।हुन त अहिलेको जमानामा एसएलसीको मान्यता खासै नभएर यसको अवमूल्यन भएको छ।तर मेरो लागि भने जिन्दगीको सबभन्दा ठूलो सफलता थियो।त्यतिबेला उतीर्ण गर्न नसकेको भए त्यसपछि कहिल्यै पनि उतीर्ण हुने थिईन।उतीर्ण त गरें तर त्यो नै मेरो गन्तव्य थिएन।मेरो उदेश्य र लक्ष्य त्यो भन्दा धेरै माथि थियो।मनोजसित भावी दिन,लक्ष्य,उदेश्य र चुनौतिका बारेमा अन्तर्कृया गर्न थालें।

"मनोज!मेरो रहर र सपना भनेको गायिका बन्ने थियो।जुन मैले भनिसकेकी छु।गायिका हुन सहज पक्कै छैन।त्यसको लागि संगीत सिक्नुपर्यो।मिहिनेत गर्नुपर्यो।तिम्रो आम्दानी पनि पर्याप्त हुँदैन।मेरो लक्ष्य यत्तिकै सिमित होला जस्तो छ।"
"ओमु!तिमीले कुनै चिन्ता लिनुपर्दैन।म छु नि।मेरो औकातले भ्याएसम्म तिमीलाई साथ दिन्छु।म यही पढाउँछु।तिमी काठमाडौं जाऊ।उच्च शिक्षा हासिल गर।आफ्नो उदेश्य पूरा गर।ललितकला क्याम्पसको नाम सुनेको छु मैले।त्यहाँ अध्ययन गरे पनि हुन्छ।जति खर्च हुन्छ,म पठाइदिउँला।"
उसले भरोसा दिलायो।त्यो कुरा अरु एकजनालाई सुनाएँ।त्यो बिषयले गाउँमा ठूलै तरंग ल्यायो।हङगामा मच्चियो।मलाई धेरै जसोले नकारात्मक रुपमा प्रस्तुत गरे।हुन पनि समाजको नजरमा विवाहित नारी आफ्नो श्रीमान् र गाउँ छोडेर अध्ययनको लागि टाढा जानु अपाच्य कुरा थियो।
"हा हा,बुडा गाउँमा।बुडी शहरमा!"
"आफ्नो बुडालाई बिर्सेर त्यतै अर्कैसंग सल्किने चाहिँ हैन नि फेरि!"
"छ्या,छ्या,छ्या कस्तो नसुहाउने के सुन्दा पनि।"
"भनेपछि कलाकार हुने भयौ हैन तिमी?कलाकार भएपछि हामीलाई चाहिँ नभुल्नु नि।"
धेरैले मेरै बिषयमा कुरा काटे।खिल्ली उडाए।यस्ता व्यंग्यात्मक र छेडछाडयुक्त वाक्यहरु सुन्दा-सुन्दा मेरा कान पाकिसकेका थिए।हैरान भएँ। केही सीप नलागेपछि आफ्नो सपनालाई थाती राखेर जिरी उ.मा.बि.मा भर्ना भएर अध्ययन गर्न थालें।

                  मनोजले बिज्ञान विषय लिएर बाह्र कक्षा पास गरिसकेको थियो।उसले अध्यापन गर्ने विद्यालयमा तलब थोरै।त्यही माथि समयमा नपाउने। तसर्थ रामेछापको गर्जाङमा अघ्यापन गर्न थाल्यो।त्यहाँ भने तलब पनि राम्रै थियो।समयमै पाइन्थ्यो।उसले जिरी क्याम्पसमा भर्ना भएर पढ्न पनि थाल्यो।उसको तलबले हाम्रो अध्ययन र घरमा बाबा-आमालाई बेला-बेलामा धेर-थोर रकम दिन मज्जाले भ्याउँथ्यो।जीवन सामान्य र आरामदायी तरीकाले चल्दै थियो।जिरीदेखि गर्जाङ निकै टाढा भएकोले मनोज उतै बस्थ्यो भने म जिरीमा।

            दुर्भाग्यवश एकदिन एउटा डरलाग्दो,भयानक र दु:खद घटना घट्यो।बि.स. २०६० सालतिरको कुरा हो।देशमा  जनयुद्ध चरमबिन्दुमा पुगिसकेको थियो।सरकारले संकटकालको घोषणा गरेको थियो।देशमा शान्ति र जनतामा अमनचैन कायम थिएन।क्रान्तिकारीहरुले विभिन्न स्थानहरूमा अवस्थित प्रहरी चौकीहरुमाथि धावा बोलेर आफ्नो कब्जामा पार्ने र हतियारलाई आफ्नो भावी प्रयोजनको लागि लैजाने गर्थे।क्रान्तिकारी र शाही नेपाली सेनाबीच घमासान युद्ध हुने क्रम जारीरहेको थियो।एकदिन अचानक मनोज भयभीत र उदास मुहार लिएर जिरीमा उपस्थित भयो र भन्न थाल्यो।
"ओमु,अस्तिको दिन गर्जाङमा अप्र्रत्याशित र अकल्पनीय भयंकर घटना घट्यो।घटना के भनुँ-दुर्घटना नै भन्नुपर्छ।करीब ३०/४० जनाको संख्यामा शाही नेपाली सेना आई विद्यालयको पारीपट्टी पाल टाँगेर बसेका थिए।विहान साँढे दस बजेतिरको कुरा हो।हामीले अध्यापनको कार्य शुरु गरिसकेका थियौं।शुरुमा जंगलतिर एक-दुई पटक बन्दुक पड्केको आवाज सुुुुनिए।हामीले सोच्यौं-कोही सिकारीले शिकार गरेका होलान्।त्यसको करीब १५/२०मिनेटपछि सेनाहरुले पनि फाट्टफुट्ट बन्दुक पड्काउन थाले।तत्कालै त्यहाँको स्थिति तनाबग्रस्त भयो।करीब १०००/१५०० को संख्यामा रहेका क्रान्तिकारीहरुले चारैतिरबाट सेनालाई घेरा हालिसकेका थिए।बीचमा सेना र विद्यालय परेका थिए।७०० बिद्यार्थी र १५ जना शिक्षक-शिक्षिकाहरु पनि परेका थियौं।
"हान-हान,साले रण्डीका छोराहरुलाई हान।"
"मार साले कुत्ताहरुलाई।उडाइदे।"
"भाडाका टट्टुहरुलाई नछोड।"
यस्तै अपशब्द र गालीगलौज निकाल्दै जोड-जोडले चिच्याउँदै बम,गोला र बारुद बर्साउन थाले।हामी शिक्षक-शिक्षिका र बिद्यार्थीहरुको सातोपुत्लो उडिसकेको थियो।
"सर,मलाई बाबा-आमा कहाँ पुर्याइदिनुस् न।"
"सर,म त मर्छु कि क्या हो।हामी बाँच्छौ त सर?"
"प्लीज सर,हामीलाई जसरी भएपनि बचाउनुस् न।"
"कतिबेला शान्त हुन्छ सर?"
"सर,उनीहरूले हामीमाथि किन आक्रमण गरेका?हामीले के बिराएका छौं र?"
"यहाँ किन यस्तो हुँदैछ सर?के हामी आतंककारी हौं र?"
"हामीलाई कसले गोली चलाएका?"
युद्धमा जति गोली,बम र बारुद बर्सिन्थे,त्यहीँ गतिमा साना-ठूला बिद्यार्थीहरुले प्रश्नका गोली बर्साउँथे।
"नानीबाबुहरु!डराउनु पर्दैन।तिमीहरूलाई केही हुँदैन।तिमीहरू सबैजना ढुक्कसँग बेञ्चमुनि लुकेर बस्नु।कसैले पनि झ्याल-ढोकाबाट नहेर्नु।बाहिर नजानु।हाम्रो कुनै गल्ती छैन।नबिराउनु,नडराउनु।एकैछिनमा सब ठिक हुनेछन्।"

मैले बिद्यार्थीहरुलाई सम्झाएर आत्मविश्वास दिलाएँ।
"नाइँ सर,मलाई घरमा पुर्याइदिनुस्।म मरे पनि घरमै मर्छु।"
"हामी पक्कै बाँच्छौं त सर?मलाई त विश्वासै लागिरहेको छैन।"
"हाम्रो गल्ती नभए हामीलाई किन घेरेका सर?"
"सर!मलाई पिसाब आयो सर।"
"सर!मलाई दिशा आयो,म ट्वाइलेट जान्छु।"
"मलाई एकदमै डर लागेको छ सर।मेरो मुटु फुट्ला झैं भएको छ।मलाई अस्पतालमा लौजानु सर,म मर्न लागें।"
बिद्यार्थी भाइबहिनीहरु डाँको छोडेर रुँदै,चिच्याउँदै बेञ्चमुनि लुकिरहे।आफ्नो ज्यानको भिख मागिरहे।कोही-कोहीले डर-त्रासले शौच पनि त्यतै गरिसकेका थिए।म उनीहरुको अगाडि कुनै मद्दत गर्न नसकेर लाचार भएर खडा थिएँ।सान्त्वना,साहस र हिम्मतको आश्वासन बाहेक केही दिन सकिन।

"चिन्ता नगर नानी हो!यो लडाइँ हामीसंग होइन।यो लडाइँ सेना र क्रान्तिकारी बीचको लडाइँ हो।यसमा हाम्रो कुनै सम्बन्ध छैन।म छु नि तिमीहरूलाई बचाउने।तिमीहरूलाई केही हुन दिन्न।"
मैले यति भनिसकेपछि बिद्यार्थीहरु केही मात्रमा शान्त र ढुक्क भए।तर सेना-लडाकुहरुको लडाइँ जारी नै थियो।बेला-बेलामा झ्याल र स-साना प्वालबाट चिहाएर भिडन्तलाई नियाल्न थालें।
"पटटटटट,ड्याम्म्म्म्म्म्म्म्म,ढ्वाङ••••तुई ••••••फ्यु••••,या•••••••मार••••••••••,गड्याङ•••गुडुङ••••••••।"
यस्ता अनेकौं प्रकारका आवाजहरु प्रष्ट सुनिरहेको थिएँ।कोही-मान्छे भने आगो लागेर माथि-माथि आकाशतिर उछिट्टिएर फेरि तल झर्थे।लडाकुहरु विद्यालयको पछाडितिर घस्रेर हिंड्दै सेनातिर बन्दुक ताकिरहेका थिए।कोही वारि र कोही पारी गरेर चारैतिर फैलिएका थिए।युद्ध शुरु भएको डेढ घण्टामा सेनाको हेलिकप्टर आयो।सेनाहरु द्धारा फालिएको रातो फलामको गोला हाम्रो विद्यालयको प्रांगनमा  खस्दा हामी हदै भयभीत भयौं-पड्किन्छ कि भनेर।तर त्यो रातो गोला सेनाले उनीहरुको स्थान थाहा दिनको लागि फालिएको संकेत रहेछ।त्यही संकेत हेरेर हेलिकप्टरले थप सेना र हतियार उतार्यो।सायद त्यसपछि सेनाको फौज निकै बलियो भयो।करीब दुई घण्टासम्म लगातार चलिरह्यो घमासान महायुद्ध।गाउँलेहरुको चिच्याहट,कोकोहोलो,क्रन्दन र आर्तनाद सुनिए।युद्धको प्रत्यक्षदर्शी हाम्रो विद्यालय परिवार थियो।युद्धको फैसला के थियो अर्थात कसको जीत,कसको हार भयो भनेर त्यतिखेर केही पत्ता लगाउन सकिएन।अन्दाज लगाउँदा विद्रोहीहरु गोली सकेर हताहत भए।गोली नसकेको भए सायद त्यति धेरैजनाको फौजले थोरैको संख्यामा भएको सेनाको फौजलाई कदापि छाड्ने थिएनन्।केही समयपछि स्थिति साम्य भयो।आँधीबेहरी थामिएपछिको मौसम जस्तै शान्त।शून्यता।बिद्यार्थी र शिक्षक-शिक्षिकाले पुनर्जीवन पाए।नत्र भने केही भन्न सकिने स्थिति थिएन।एउटा बम र केही गोलीहरु मात्र विद्यालयमा खसेको भए जसको ज्यान पनि जान सक्थ्यो।हामीले आफूलाई भाग्यमानी सम्झ्यौं।जम्मा भएर एकले अर्कालाई अंगालो हालेर खुशीको आँशु खसाल्यौं।

             युद्ध समाप्तीको एक घण्टापछि केही सेनाहरु विद्यालयमा आएर घोषणा गरे आफ्नो विजयको।
"मुलाहरुले हाम्रो एउटा रौं पनि झार्न सकेनन्-त्यत्रोको संख्यामा आएर पनि।७ जना आतंककारी मार्न सफल भयौं।हामीले सकेसम्म संयमित भएर विद्यालयलाई जोगायौं।चेप-चेपमा लुकेर हान्दै गरेको हामीले प्रष्ट देख्यौं।तर बिद्यार्थी-शिक्षकलाई पर्ने असरलाई मध्यनजर गर्दै उनीहरूलाई छुट दिएका हौं।नत्र भने धेरैको ज्यान लिन सक्थ्यौं।हाम्रो सेनापट्टीको कुनै मानवीय क्षति भएन।"
यति भनेर उनीहरू पुलकित हुँदै गए।

                दिउँसोको तीन बजेतिर सेनाहरु त्यो क्षेत्र छोडेर अन्यत्रै गए।विद्यालय छुट्टी हुनेबित्तिकै हामी शिक्षक-शिक्षिका र बिद्यार्थीहरु मिलेर अवस्थाको अवलोकन गर्न चारैतिर घुम्यौं।तलमाथि,यताउता सबै गरी घटनास्थलमा जम्मा सात जनाको शव फेला पार्यौं।पोशाकानुसार सबै क्रान्तिकारी थिए।सेनातर्फ कुनै मानवीय क्षति भैहालेको भएपनि हेलिकप्टरमा हालेर लगिसकेको हुनुपर्छ भन्ने अनुमान मात्र लगायौं।तर यथार्थता पत्ता लगाउन सकेनौं।कसैको निधारमा, कसैको शीरको पछाडिबाट र कसैको छातीमा गोली लागेको थियो।कसैका भने शरीरबाट शीर समेत अलग भएका।कसैको हात-खुट्टा चुँडिएका।कसैको आन्द्राभुँडी बाहिर निस्केका।कठै बरा!जो मरेपनि नेपाली आमाका सन्तति थिए।आफ्नै दाजुभाइ थिए।हामीले आँशु झारेर खेद प्रकट गर्नु बाहेक अरु के नै गर्न सक्थ्यौं र?सबैको आँखामा आँशुको भल उर्ले।त्यो त केवल एउटा प्रतिनिधि घटना मात्र थियो।सिंगो मुलुकभरीमा अहिलेसम्म यस्ता घटनाहरु कति भए-भए!अझै कति हुनेछन्।अस्तिको दिन घटना भयो।तर मृत देहहरु त्यो रात त्यत्तिकै यथावत रहे।एक रात हामीले क्रान्तिकारीहरुलाई पर्ख्यौं।ती शवहरु उनीहरूले उठाउलान् भनेर छोड्यौं।हिजो दिउँसोसम्म पनि शवहरु जस्ताको-तस्तै भएकाले हामीले मानवीय धर्म निभायौं।टिफिनको समयमा अलि पर्तिरको जंगलमा खाल्डो खनेर गाडिदियौं।कुकुर/स्याल लगायतका जंगली जनावरहरुले शवलाई बाहिर निकाल्लान् भनेर काँडा राखी ठूल्ठूला ढुंगाले थिचेर राख्यौं।मृत देहहरुको दाहसंस्कार त्यसरी भयो।"
मनोजले घटनाको विवरण सुनाउँदा हाम्रा आँखा रसाइसकेका थिए।